Na Drini ćuprija

Najpoznatiji roman Ive Andrića Na Drini ćurpija" (1945) hronološki prati četiri veka zbivanja oko velikog mosta preko reke Drine u Višegradu koji je izgradio veliki vezir Mehmed paša Sokolović poreklom iz tih krajeva. Godine 1516. Mehmed paša je prema vladajućem običaju uzimanja "danka u krvi" kao srpski dečak na silu odveden u tursku vojsku i poturčen da bi se kasnije uzdigao lestvicama vlasti i postao prvi do sultana. Kao moćnik odlučio je da u rodnom kraju podigne zadužbinu veliki kameni most na jedanaest lukova. Most je integrativna tačka romaneskne naracije i njen glavni simbol. Sve prolazi samo on ostaje da ukaže na trošnost ljudske sudbine. Most je mesto dodira istorijski verifikovanih ličnosti i bezimenih likova koji su plod piščeve imaginacije. Roman "Na Drini ćuprija" u kojem se uglavnom dosledno hronološki opisuje svakodnevni život višegradske kasabe je zapravo "višegradska hronika" pandan "Travničkoj hronici" i "Omerpaši Latasu" koji je "sarajevska hronika": u sklopu toga hronikalnog troknjižja Ivo Andrić pripoveda o "turskim vremenima" u Bosni. Roman počinje dugim geografskim opisom višegradskog kraja i navođenjem više legendi o nastanku mosta od kojih je posebna markantna ona o uziđivanju hrišćanske dece u jedan od stubova. Poreklo legende je u nacionalnom mitu i epskoj viziji sveta koja je književni ekvivalent toga mita. Legende su po pravilu paralelne imaju hrišćansku i muslimansku verziju. Kraj romana pada u 1914. godinu kada su trupe austrougarske monarhije u povlačenju ozbiljno oštetile most. Sa rušenjem mosta izdiše i Alihodža jedan od najčešće pominjanih likova koji simbolizuje kraj starih vremena. Između početka i kraja romana između građenja i rušenja mosta širi se pripovedački luk dug četiri stotine godine u kojem u formi vrlo razvijenih epizoda zapravo celih priča Andrić niže sudbine višegradskih ljudi svih vera. "Na Drini ćuprija" je po načinu tvorbe "novelistički roman" jer nastaje nizanjem brojnih priča koje mogu stajati i samostalno. U tom romanu pisac je sproveo punu ciklizaciju svojih "višegradskih priča" pa je tako od jednog tematskog ciklusa postupkom ulančavanja nastala složena hronika. Neke likove iz romana "Na Drini ćuprija" susrećemo i u Andrićevim pripovetakama (npr. Ćorkan Toma Galus). Slika društva datog u istorijskom preseku u romanu "Na Drini ćuprija" toliko je razuđena i slojevita da se može reći kako pisac-hroničar iz nadtemporalne tačke tvorca jedne moderne legende "vidi kroz vreme" prozire njegovu suštinu i raspoznaje i svedoči ograničenost ljudskih moći podjednako onih koji veruju da moć imaju i onih koji tu moć nikako nemaju. Most kao nemi svedok pamti ukrštaj i prividno trpeljivo prožimanje a u stvari antagonizam različitih kultura vera i tradicija i dve civilizacije istočne i zapadne. Most je zapravo postojana jedina nepromenljiva večita tačka na kojoj se trenje i komešanje što neminovno porađaju sukobe (na nivou likova i na nivou država) oseća i vidi jasnije nego drugde u gotovo kristalno čistom opredmećenom obliku. Roman o mostu se kao i većina drugih Andrićevih romana i pripovedaka hrani istorijom Bosne zemlje razmeđa na kojoj se sustiču i mešaju evropska i azijska religija i način života vode ratovi i mirnodopske međukonfesionalne i političke borbe i sklapaju kratka i varljiva primirja. Kao zemlja protivrečnosti Bosna nedri osobenu kulturu življenja punu vitalizma ali i atavizma. Ljudi koji se igrom sudbine zatiču na takvoj pozornici igraju samo kratkotrajne dramske epizode u velikom pozorištu istorije."